ร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. (ฉบับมติคณะรัฐมนตรี 1 ธันวาคม 2558)

แผนงานศูนย์วิชาการเฝ้าระวังและพัฒนาระบบยา (กพย.)
เอกสาร 16 ธันวาคม พ.ศ.2558

คณะรัฐมนตรีได้มีมติอนุมัติหลักการร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. เมื่อวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558 (ร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558) ตามที่กระทรวงการคลังเสนอ และส่งให้สำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกาตรวจพิจารณา และคณะรัฐมนตรีได้มีมติเมื่อวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ.2558 ให้สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรีส่งร่างพระราชบัญญัติที่สำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกาได้ตรวจพิจารณาแล้ว และคณะกรรมการประสานงานสภานิติบัญญัติแห่งชาติพิจารณาแล้ว (ร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ.2558) ให้ส่วนราชการ หน่วยงานของรัฐ รัฐวิสาหกิจ องค์การมหาชน และองค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญทราบ หากมีความเห็นเพิ่มเติมให้แจ้งมายังสำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรีทราบภายใน 7 วัน และกรณีมีการเสนอขอแก้ไขเพิ่มเติมที่เป็นนัยสำคัญ ให้ส่งร่างพระราชบัญญัติให้สำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกาพิจารณาอีกครั้ง กรณีที่เห็นชอบด้วยหรือมิได้มีการแก้ไขเพิ่มเติมที่เป็นนัยสำคัญ ให้สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรีรวบรวมส่งให้คณะกรรมการประสานงานสภานิติบัญญัติแห่งชาติพิจารณาอีกครั้งหนึ่งก่อนเสนอสภานิติบัญญัติห่างชาติต่อไป

สาระสำคัญ

กำหนดให้ร่างพระราชบัญญัตินี้บังคับกับหน่วยงานของรัฐทุกแห่ง ได้แก่ ราชการส่วนกลาง ราชการส่วนภูมิภาค ราชการส่วนท้องถิ่น รัฐวิสาหกิจตามกฎหมายว่าด้วยวิธีการงบประมาณ องค์การมหาชน องค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ มหาวิทยาลัยในกำกับของรัฐ หน่วยงานอิสระของรัฐ และหน่วยงานอื่นที่กำหนดในกฎกระทรวง

มีข้อยกเว้นที่ไม่ใช้พระราชบัญญัติฉบับนี้ ดังต่อไปนี้

(1) การดำเนินการจัดซื้อจัดจ้างของรัฐวิสาหกิจที่เกี่ยวกับการพาณิชย์โดยตรง

ข้อสังเกต ตัดข้อความ “ที่มีลักษณะเป็นการผลิต หรือจำหน่าย หรือบริการเพื่อหารายได้” ตามร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558 ออกไป

(2) การดำเนินการจัดซื้อจัดจ้างยุทโธปกรณ์และการบริการทางทหารโดยวิธีรัฐบาลต่อรัฐบาล หรือโดยการจัดซื้อจัดจ้างจากต่างประเทศที่กฎหมายของต่างประเทศนั้นกำหนดไว้เป็นอย่างอื่น

ข้อสังเกต เพิ่มข้อความจากร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558 โดยเพิ่ม “หรือโดยการจัดซื้อจัดจ้างจากต่างประเทศที่กฎหมายของต่างประเทศนั้นกำหนดไว้เป็นอย่างอื่น” นอกจากนี้ถ้าเป็นการจัดซื้อยุทโธปกรณ์และบริการทางทหารกับหน่วยงานหรือผู้ประกอบการภายในประเทศต้องปฏิบัติตามพระราชบัญญัตินี้

(3) การดำเนินการจัดซื้อจัดจ้างเพื่อการวิจัยและพัฒนาหรือการจ้างที่ปรึกษาที่ไม่สามารถดำเนินการตามพระราชบัญญัตินี้ได้

ข้อสังเกต เพิ่มข้อความจากร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558

(4) การดำเนินการโดยใช้เงินกู้และเงินช่วยเหลือ ที่สัญญาหรือข้อกำหนดในการให้เงินกู้หรือเงินช่วยเหลือกำหนดไว้เป็นอย่างอื่น

(5) การดำเนินการโดยใช้เงินกู้และเงินช่วยเหลือ ที่สัญญาหรือข้อกำหนดในการให้เงินกู้หรือเงินช่วยเหลือกำหนดไว้เป็นอย่างอื่น โดยใช้เงินกู้หรือเงินช่วยเหลือนั้นร่วมกับเงินงบประมาณซึ่งจำนวนเงินกู้หรือเงินช่วยเหลือที่ใช้นั้นเป็นไปตามหลักเกณฑ์ที่คณะกรรมการนโยบายประกาศกำหนดในราชกิจจานุเบกษา

ข้อสังเกต ข้อ (4) และ(5) ถ้าเป็นระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ข้อ 6 ก็ต้องอยู่ภายใต้กฎเกณฑ์การจัดซื้อจัดจ้างด้วย เข้าใจว่าผู้ให้กู้หรือเงินช่วยเหลืออาจมีเงื่อนไขให้ซื้อสินค้าหรือบริการจากตนจึงต้องออกข้อยกเว้นนี้ไว้ไม่ให้ต้องเข้าแข่งขันเหมือนกับผู้ประกอบการรายอื่น

นอกจากนี้ยังได้ตัดข้อยกเว้น “องค์กรตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐตามรัฐธรรมนูญ” ออกไป เข้าใจว่าหน่วยงานส่วนหนึ่งไม่อยู่ภายใต้อำนาจของรัฐบาลและมีอำนาจตามพระราชบัญญัติในการออกกฎเกณฑ์เกี่ยวกับการพัสดุของหน่วยงานอยู่แล้ว จึงนำไปซ่อนรวมไว้ในคำว่า “หน่วยงานอื่นของรัฐ” ตามร่างมาตรา 6 วรรคสองแทน

กำหนดหลักการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุ กำหนดไว้ 4 ประการ ได้แก่ ความคุ้มค่า ความโปร่งใส มีประสิทธิภาพและประสิทธิผล และตรวจสอบได้ข้อสังเกต กรณีป้องกันการมีส่วนได้เสีย เช่น ผู้มีหน้าที่ดำเนินการจัดซื้อจัดจ้างต้องไม่เป็นผู้มีส่วนได้เสียกับผู้ยื่นข้อเสนอหรือคู่สัญญาในงานนั้น (ร่างมาตรา 13) คณะกรรมการนโยบายจะเข้าร่วมประชุมหรืออกคะแนนเสียงไม่ได้ (ร่างมาตรา 24 วรรคสี่)กระบวนการจัดซื้อจัดจ้างในขั้นตอนหนึ่งขั้นตอนใดผิดพลาดเพียงเล็กน้อย และไม่ก่อให้เกิดความได้เปรียบเสียเปรียบระหว่างผู้ยื่นข้อเสนอด้วยกัน กระบวนการจัดซื้อจัดจ้างนั้นไม่เสียไป (ยังใช้ได้ ตามร่างมาตรา 14) การกำหนดเงื่อนไขในการดำเนินการจัดซื้อจัดจ้าง ตามร่างมาตรา 62 ต้องติดตามว่าสามารถกำหนดเงื่อนไขได้มากน้อยเพียงใด เคยมีคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดกำหนดให้ผู้เสนอราคา ต้องรับผิดชอบค่าใช้จ่ายที่คณะกรรมการไปตรวจสอบความถูกต้องของผลงานในการประกวดราคา หากไม่เพิ่มภาระให้กับผู้เสนอราคาจนสมควร (แนวคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดที่ อ.220/2549

การมีส่วนร่วมของภาคประชาชน กำหนดให้ภาคประชาชนได้เข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ โดยการจัดทำข้อตกลงคุณธรรม ตามโครงการความร่วมมือป้องกันการทุจริตในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ เพื่อเป็นการอำนวยความสะดวกให้ประชาชนได้มีโอกาสเข้ามาตรวจสอบกระบวนการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐข้อสังเกต ควรจะต้องติดตามต่อไปว่าหากประชาชนตรวจพบการเข้าข่ายการทุจริตแล้วมีการเผยแพร่ข้อมูลเกิดขึ้น จะมีมาตรการป้องกันประชาชนอย่างไรให้รอดพ้นจากการถูกฟ้องร้องดำเนินคดี เช่น ความผิดฐานหมิ่นประมาท เพื่อเป็นการปิดปากประชาชน

คณะกรรมการตามร่างพระราชบัญญัติ กำหนดคณะกรรมการตามพระราชบัญญัตินี้ไว้ 5 คณะ ได้แก่ คณะกรรมการนโยบายการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ (รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังหรือรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงการคลังที่รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังมอบหมายเป็นประธานกรรมการ) คณะกรรมการวินิจฉัยปัญหาการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ คณะกรรมการราคากลางและขึ้นทะเบียนผู้ประกอบการ คณะกรรมการความร่วมมือป้องกันการทุจริต และคณะกรรมการพิจารณาอุทธรณ์และข้อร้องเรียน (คณะกรรมการชุดที่เหลือมีปลัดกระทรวงการคลังเป็นประธาน)ข้อสังเกต ผู้ประกอบการที่ได้เข้าร่วมกระบวนการจัดซื้อจัดจ้างพัสดุเท่านั้น ซึ่งหากไม่พอใจการพิจารณาการจัดซื้อจัดจ้างมีสิทธิอุทธรณ์ต่อคณะกรรมการพิจารณาอุทธรณ์และข้อร้องเรียน (ร่างมาตรา 112)

หน้าที่ของกรมบัญชีกลาง กำหนดให้กรมบัญชีกลางทำหน้าที่เป็นองค์กรสนับสนุนดูแลการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ มีอำนาจหน้าที่ ในการดูแลและพัฒนาระบบการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐผ่านระบบอิเล็กทรอนิกส์ จัดทำฐานข้อมูลราคาอ้างอิงของพัสดุ รวบรวม วิเคราะห์ และประเมินผลการปฏิบัติงานของหน่วยงานของรัฐและจัดทำรายงานเสนอต่อคณะกรรมการนโยบาย และจัดให้มีการฝึกอบรมเพื่อส่งเสริมและพัฒนาเจ้าหน้าที่ให้มีความรู้ความเชี่ยวชาญเกี่ยวกับการจัดซื้อจัดจ้าง และการบริหารพัสดุภาครัฐตามหลักวิชาชีพข้อสังเกต การสนับสนุนการพัฒนาความรู้ความสามารถของเจ้าหน้าที่จัดซื้อจัดจ้าง และการยกระดับอาชีพ เช่น กรมบัญชีกลางมีหน้าที่จัดฝึกอบรม (ร่างมาตรา 49 วรรคแรก) ส่วนข้อความ “เจ้าหน้าที่ผู้ดำรงตำแหน่งที่มาตรฐานการกำหนดตำแหน่งกำหนดให้มีหน้าที่เกี่ยวกับการจัดซื้อจัดจ้าง ให้ได้รับค่าตอบแทนตามหลักเกณฑ์และอัตราที่กระทรวงการคลังกำหนด” ตามร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558 มาตรา 48 วรรคสอง ได้ถูกตัดทิ้งไม่ปรากฏในร่างพระราชบัญญัติ ฉบับวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ.2558 (ซึ่งควรจะอยู่ในร่างมาตรา 49 วรรคสอง)

กำหนดกระบวนการจัดซื้อจัดจ้าง
6.1 การจัดทำแผนการจัดซื้อจัดจ้างประจำปี และให้ประกาศเผยแพร่แผนในระบบเครือข่ายสารสนเทศของกรมบัญชีกลาง6.2 วิธีการจัดซื้อจัดจ้างและการจ้างที่ปรึกษา ให้กระทำได้ 3 วิธี ได้แก่ (1) วิธีประกาศ เชิญชวนทั่วไป (2) วิธีคัดเลือก (3) วิธีเฉพาะเจาะจง ส่วนวิธีการจ้างออกแบบและควบคุมงาน นอกจากวิธีดังกล่าวข้างต้นให้เพิ่มอีก 1 วิธี คือ วิธีประกวดแบบข้อสังเกต เดิมแต่ละวิธีมีเงื่อนไขในการใช้ดังนี้

1) วิธีตกลงราคา ได้แก่ การซื้อหรือการจ้างครั้งหนึ่ง ซึ่งมีราคาไม่เกิน 1 แสนบาท
2) วิธีสอบราคา ได้แก่ การซื้อหรือการจ้างครั้งหนึ่ง ซึ่งมีราคาตั้งแต่ 1 แสนบาท แต่ไม่เกิน 2 ล้านบาท
3) วิธีประกวดราคา ได้แก่ การซื้อหรือการจ้างครั้งหนึ่ง ซึ่งมีราคาเกิน 2 ล้านบาท
4) วิธีพิเศษ ได้แก่ การซื้อหรือจ้างครั้งหนึ่งซึ่งมีราคาเกิน 1 แสนบาท และเป็นพัสดุที่ต้องซื้อเร่งด่วน หรือเป็นพัสดุที่ใช้ในราชการลับ หรือเป็นพัสดุที่มีความต้องการใช้เพิ่ม (repeat order) ในสถานการณ์ที่จำเป็น หรือเป็นพัสดุที่จำเป็นต้องซื้อโดยตรงจากต่างประเทศ หรือดำเนินการโดยองค์การระหว่างประเทศ หรือกรณีเป็นงานจ้าง เป็นงานที่ต้องจ้างผู้มีฝีมือโดยเฉพาะ หรือผู้มีความชำนาญพิเศษ และเป็นงานซื้อหรือจ้างที่ใช้วิธีอื่นแล้วไม่ได้ผลดี
5) วิธีกรณีพิเศษ ได้แก่ การซื้อการจ้างจากส่วนราชการ หน่วยงานตามกฎหมายว่าด้วยระเบียบบริหารราชการส่วนท้องถิ่น หรือรัฐวิสาหกิจ
6) วิธีประมูลด้วยระบบอิเล็กทรอนิกส์ ได้แก่ การซื้อการจ้างครั้งหนึ่ง ซึ่งมีราคาตั้งแต่ 2 ล้านบาทขึ้นไป

6.3 การพิจารณาคัดเลือกข้อเสนอ กำหนดให้มีเกณฑ์การพิจารณาคัดเลือกข้อเสนอ โดยให้พิจารณาคุณภาพประกอบราคาได้ โดยไม่จำเป็นต้องใช้ราคาต่ำสุดเสมอไป แต่การจะใช้เกณฑ์ใดและให้น้ำหนักในแต่ละเกณฑ์เท่าใด ต้องมีการประกาศให้ทราบเป็นการล่วงหน้าในประกาศเชิญชวนให้เข้าร่วมการจัดซื้อจัดจ้าง

ข้อสังเกต การพิจารณาคัดเลือกข้อเสนอพัสดุ ถ้าเลือกใช้หลายเกณฑ์ประกอบกับเกณฑ์ราคาต้องกำหนดน้ำหนักแต่ละเกณฑ์ให้ชัดเจน แต่ถ้าใช้เกณฑ์เดียวต้องใช้เกณฑ์ราคา (ร่างมาตรา 65)

6.4 การขึ้นทะเบียนผู้ประกอบการ โดยกำหนดให้ผู้ประกอบการก่อสร้างต้องขึ้นทะเบียน กับกรมบัญชีกลาง ทั้งนี้ เพื่อให้การพิจารณาจัดชั้นผู้ประกอบการก่อสร้างเป็นมาตรฐานเดียวกัน หรืออาจจะเพิ่มการขึ้นทะเบียนผู้ประกอบการอื่นได้

6.5 การรวมซื้อรวมจ้าง กำหนดให้หน่วยงานของรัฐแห่งหนึ่งแห่งใดอาจดำเนินการจัดซื้อ จัดจ้างพัสดุให้กับหน่วยงานของรัฐแห่งอื่น ๆ ก็ได้ ภายใต้กรอบข้อตกลงระหว่างหน่วยงานของรัฐผู้จัดซื้อจัดจ้างและคู่สัญญา

ข้อสังเกต หน่วยงานของรัฐแห่งหนึ่ง อาจดำเนินการจัดซื้อจัดจ้างพัสดุให้กับหน่วยงานของรัฐแห่งอื่นๆ ก็ได้ ตามข้อตกลงระหว่างหน่วยงานของรัฐผู้จัดซื้อกับผู้จัดจ้างกับคู่สัญญา ตามหลักเกณฑ์และวิธีการดำเนินการ ตามที่รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังกำหนด (ร่างมาตรา 58)

6.6 การเปิดเผยข้อมูลการจัดซื้อจัดจ้างในระบบเครือข่ายสารสนเทศของกรมบัญชีกลาง โดยกำหนดให้มีการเปิดเผยข้อมูลตั้งแต่ขั้นตอนการเปิดเผยแผนการจัดซื้อจัดจ้างประจำปี การจัดทำประกาศเชิญชวน การกำหนดเกณฑ์การพิจารณาข้อเสนอ การประกาศผลผู้ชนะการเสนอราคา การประกาศยกเลิกการจัดซื้อจัดจ้าง การทำสัญญาและการแก้ไขสัญญา ซึ่งกระบวนการดังกล่าวจะเป็นการสร้างความเชื่อมั่นต่อสาธารณชนในการเข้ามาตรวจสอบการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐได้อย่างเต็มรูปแบบ

ข้อสังเกต

(1) ข้อมูลที่สามารถเปิดเผยได้ เช่น การประกาศผลผู้ชนะการจัดซื้อจัดจ้างและเหตุผลสนับสนุน (ร่างมาตรา 66) การเผยแพร่สาระสำคัญของสัญญาหรือข้อตกลงที่ได้ลงนามแล้ว รวมถึงการแก้ไขเปลี่ยนแปลงสัญญาหรือข้อตกลง (ร่างมาตรา 96) การเปิดเผยข้อมูลต่อผู้มีอำนาจหน้าที่ตามกฎหมาย หรือการดำเนินการตามกฎหมาย (ร่างมาตรา 10) อย่างไรก็ตามได้มีการตัดข้อความ “ผู้สังเกตการณ์ที่ได้เข้าร่วมสังเกตการณ์ในกระบวนการจัดซื้อจัดจ้างในขั้นตอนหนึ่งขั้นตอนใด นอกจากรายงานให้คณะกรรมการความร่วมมือทราบแล้วให้มีการเผยแพร่รายงานดังกล่าวต่อสาธารณชนด้วย (ร่างมาตรา 16 วรรคสาม)” ออกจากร่างฉบับวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ.2558 ไม่ปรากฏในร่างฉบับวันที่ 1ธันวาคม พ.ศ.2558 ซึ่งจะต้องติดตามต่อไปว่าจะมีประกาศกำหนดเพิ่มเติมหรือไม่ (โดยเฉพาะอย่างยิ่งการรายงานต่อสาธารณชน)

(2) ข้อมูลที่ไม่สามารถเปิดเผยได้ เช่น ข้อเสนอของผู้ยื่นข้อเสนอในส่วนที่เป็นสาระสำคัญและเป็นข้อมูลทางเทคนิคของผู้ยื่นข้อเสนอ ซึ่งอาจก่อให้เกิดการได้เปรียบเสียบเปรียบระหว่างผู้ยื่นข้อเสนอด้วยกันต่อผู้ซึ่งมิได้เกี่ยวข้องกับการจัดซื้อจัดจ้างครั้งนั้น หรือต่อผู้ยื่นข้อเสนอรายอื่น (ร่างมาตรา 11 ตอนต้น)

การประเมินผลการปฏิบัติงานของผู้ประกอบการ โดยผลการประเมินให้เป็นส่วนหนึ่งของการพิจารณาคัดเลือกคุณสมบัติของผู้ที่จะเข้ายื่นข้อเสนอ หรือเข้าทำสัญญากับหน่วยงานของรัฐ โดยผู้ที่ไม่ผ่านเกณฑ์ที่กำหนด จะถูกระงับการยื่นข้อเสนอหรือทำสัญญากับหน่วยงานของรัฐไว้ชั่วคราว จนกว่าจะมีผลการประเมินผ่านเกณฑ์ที่กำหนด

ผู้ประกอบการสามารถร้องเรียนหน่วยงานของรัฐได้ กรณีที่เห็นว่าหน่วยงานของรัฐมิได้ปฏิบัติให้เป็นไปตามหลักเกณฑ์ และวิธีการที่กำหนดในพระราชบัญญัตินี้ และหากผู้ประกอบการไม่พอใจผลการวินิจฉัยของหน่วยงานของรัฐก็สามารถอุทธรณ์ต่อคณะกรรมการพิจารณาอุทธรณ์และข้อร้องเรียนต่อไปได้อีก

กำหนดบทกำหนดโทษ กำหนดโทษทางอาญาสำหรับเจ้าหน้าที่หรือผู้มีอำนาจหน้าที่ที่ละเว้นการปฏิบัติ ตามร่างพระราชบัญญัตินี้ ต้องระวางโทษจำคุกตั้งแต่ 1-10 ปี ปรับ 40,000-400,000 บาท โดยให้ผู้ใช้หรือผู้สนับสนุนการกระทำความผิดต้องระวางโทษเช่นเดียวกัน นอกจากนี้การไม่ปฏิบัติตามคำสั่งคณะกรรมการวินิจฉัยหรือคณะกรรมการพิจารณาอุทธรณ์โดยไม่มีเหตุผลอันสมควร มีความผิดฐานขัดคำสั่งเจ้าพนักงานตามประมวลกฎหมายอาญาข้อสังเกต เดิมไม่มีความชัดเจนเรื่องบทกำหนดโทษ ซึ่งกำหนดไว้เพียงกรณีที่เจ้าหน้าที่ปฏิบัติหรือละเว้นการปฏิบัติหน้าที่ตามพระราชบัญญัตินี้โดยมิชอบ เพื่อให้เกิดความเสียหายแก่ผู้หนึ่งผู้ใด หรือปฏิบัติ หรือละเว้นการปฏิบัติหน้าที่ตามพระราชบัญญัตินี้โดยทุจริต ต้องระวางโทษตามที่กฎหมายกำหนดไว้ สำหรับการกระทำความผิดนั้น และหากการกระทำความผิดนั้น เกิดจากการสั่งการหรือไม่สั่งการของผู้มีอำนาจหน้าที่รับผิดชอบในการดำเนินการในเรื่องนั้น ผู้มีอำนาจหน้าที่นั้นต้องรับโทษเป็นสองเท่าของความผิดที่กำหนดไว้

สิ่งที่น่าสนใจของร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. ….

หลักการ ร่างพระราชบัญญัตินี้มีหลักการ “ความคุ้มค่า ความโปร่งใส มีประสิทธิภาพและประสิทธิผล และตรวจสอบได้” ต้องขึ้นกับว่าจะใช้ได้จริงมากน้อยเพียงใด กฎหมายที่มีอยู่ในปัจจุบันก่อนมีร่างพระราชบัญญัติฉบับนี้ก็สามารถแสดงความโปร่งใสในการจัดซื้อจัดจ้างได้ โดยอาศัยช่องทางตามพระราชบัญญัติข้อมูลข่าวสารของทางราชการ พ.ศ.2540 หรือสามารถดำเนินคดีต่อผู้กระทำความผิดโดยอาศัยช่องทางประมวลกฎหมายอาญา พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ.2542 และฉบับแก้ไขเพิ่มเติม พระราชบัญญัติมาตรการของฝ่ายบริหารในการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ. 2551 พระราชบัญญัติว่าด้วยความผิดเกี่ยวกับการเสนอราคาต่อหน่วยงานของรัฐ พ.ศ.2542 ปัญหาตามกฎหมายที่มีอยู่ที่ผ่านมาก็อ้างเรื่องความลับของทางราชการ ความลับทางการค้า เพื่อเป็นเหตุไม่ต้องเปิดเผยข้อมูล

ลืมเรื่อง “ไทยทำ ไทยใช้ ไทยเจริญ” ไปได้ เนื่องจากมีนโยบายมาว่า “นักลงทุนต่างประเทศต้องการอยากให้รัฐบาลออกกฎหมายที่เกี่ยวกับการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐทั้งหมด เพื่อให้เกิดความมั่นใจเกี่ยวกับความเป็นธรรมในการเข้าร่วมประมูลการลงทุนในโครงการต่างๆของทุกส่วนราชการ” จากเดิมให้ส่วนราชการใช้พัสดุที่ผลิตในประเทศหรือเป็นกิจการของคนไทย ตามระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ข้อ 16(2) ในกรณีพัสดุที่ต้องการซื้อประกาศกำหนดมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรมแล้ว ให้กำหนดรายละเอียดหรือคุณลักษณะเฉพาะตามมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรม หรือเพื่อความสะดวกจะระบุเฉพาะหมายเลขมาตรฐานก็ได้

ไม่ต้องคำนึงเรื่องราคากลางนัก ขอแค่ไม่เกินงบประมาณที่ตั้งไว้ เนื่องจากใช้เกณฑ์การให้คะแนนหลายด้านประกอบกันตามร่างพระราชบัญญัติฯ มาตรา 65

เกณฑ์	ข้อสังเกต
ต้นทุนพัสดุตลอดอายุการใช้งาน	ประเด็นนี้สะท้อนเรื่องความคุ้มค่าในการจัดซื้อ
มาตรฐานของสินค้าหรือบริการ	ระวังการการกำหนดมาตรฐานที่สูงหรือเฉพาะเจาะจงเกินไป จนทำให้เกิดการเลือกปฏิบัติได้
บริการหลังการขาย	เดิมระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ไม่ได้กำหนดไว้ แต่มีแนวคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดพิพากษาว่าสามารถทำได้ (เพื่อให้การใช้พัสดุเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพ ไม่มีปัญหาหรืออุปสรรค)
พัสดุที่รัฐต้องการส่งเสริมหรือสนับสนุน	เดิมให้ส่วนราชการใช้พัสดุที่ผลิตในประเทศหรือเป็นกิจการของคนไทย ตามระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ข้อ 16(2) ในกรณีพัสดุที่ต้องการซื้อประกาศกำหนดมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรมแล้ว ให้กำหนดรายละเอียดหรือคุณลักษณะเฉพาะตามมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรม หรือเพื่อความสะดวกจะระบุเฉพาะหมายเลขมาตรฐานก็ได้
การประเมินผลการปฏิบัติงานของผู้ประกอบการ ซึ่งจะมีหลักเกณฑ์และวิธีการประเมิน ตามร่างพระราชบัญญัติ ในหมวด 11	1. สิ่งที่ใครก็ทำได้ อย่ากำหนดเงื่อนไขโดยไม่จำเป็น (แนวคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดที่ อ.233/2552) 2. ระวังเรื่องการตัดสิทธิผู้เสนอราคาล่วงหน้าเนื่องจากผลงานที่ไม่ดีในอดีต (แนวคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดที่ อ.221/2548)
ราคา
ข้อเสนอด้านเทคนิคหรือข้อเสนออื่น ในกรณีที่กำหนดให้มีการยื่นข้อเสนอด้านเทคนิคหรือข้อเสนออื่นก่อน	ข้อนี้เพิ่มเติมขึ้นมาจากร่างพระราชบัญญัติที่คณะรัฐมนตรีอนุมัติหลักการเมื่อวันที่ 7 กรกฎาคม 2558 ข้อความนี้เป็นเรื่องเกณฑ์การคัดเลือกและเกณฑ์การให้น้ำหนักของแต่ละเกณฑ์ในประกาศเชิญชวนผู้ประกอบการเข้ายื่นข้อเสนอ
เกณฑ์อื่นตามที่กำหนดในกฎกระทรวง

เรื่องราคากลาง จะเป็นแค่เกณฑ์หนึ่งสำหรับเปรียบเทียบหรือให้คะแนนเท่านั้น การจัดซื้อจัดจ้างไม่จำเป็นต้องซื้อให้เท่ากับหรือต่ำกว่าราคากลาง จะซื้อสูงกว่าราคากลางที่ตั้งไว้ก็ได้ เพราะไม่มีข้อห้าม แม้ว่าราคาที่ซื้อจะสูงกว่าราคาที่จัดซื้อได้ในท้องตลาดหรือในท้องถิ่น (มีส่วนต่างด้านราคา) ก็ไม่จำเป็นต้องต่อรองราคา ขอเพียงแต่ไม่เกินงบประมาณที่ตั้งไว้เท่านั้น เนื่องจากหากเกินงบประมาณที่จะใช้ในการจัดซื้อจัดจ้าง หน่วยงานของรัฐสามารถประกาศยกเลิกการจัดซื้อจัดจ้างได้ ตามร่างพระราชบัญญัติฯ มาตรา 67(1)

ระบุยี่ห้อสิ่งที่จัดซื้อได้เพียงใด ร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. (ฉบับมติคณะรัฐมนตรีวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ.2558) ห้ามมิให้กำหนดคุณลักษณะของพัสดุให้ใกล้เคียงกับยี่ห้อใดยี่ห้อหนึ่ง หรือของผู้ขายรายใดรายหนึ่งโดยเฉพาะ เว้นแต่พัสดุที่จะจัดซื้อจัดจ้างตามวัตถุประสงค์นั้นมียี่ห้อเดียวหรือจะต้องใช้อะไหล่ของยี่ห้อใดก็ให้ระบุยี่ห้อนั้นได้ (ร่างมาตรา 10)

ข้อสังเกต เคยมีคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดกรณีส่วนราชการจำเป็นต้องระบุชื่อสิ่งของ ก็ให้ระบุชื่อยี่ห้อสิ่งของนั้น ๆ ได้ แต่ต้องให้มากยี่ห้อที่สุดเท่าที่จะสามารถระบุได้ (แนวคำพิพากษาศาลปกครองสูงสุดที่ อ.313/2554) ต้องพิจารณาว่าสามารถนำมาใช้ในอนาคตได้มากน้อยเพียงใด

ประเด็นที่เกี่ยวข้องกับการจัดซื้อยาและเวชภัณฑ์ในภาครัฐ

5.1 องค์การเภสัชกรรมเป็นผู้ประกอบการที่ต้องเข้าแข่งขัน

เมื่อมีการบังคับใช้ร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. แล้วระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ถูกยกเลิก ตามร่างพระราชบัญญัติฯ มาตรา 3 จะต้องมีการเปลี่ยนแปลงระบบจัดซื้อยาและเวชภัณฑ์ จากเดิมให้จัดซื้อจากองค์การเภสัชกรรมตามระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ข้อ 61 หรือถ้าองค์การเภสัชกรรมมิได้เป็นผู้ผลิต แต่มีจำหน่าย ส่วนราชการจะจัดซื้อจากองค์การเภสัชกรรม หรือผู้ขายหรือผู้ผลิตรายใดก็ได้ ภายใต้หลักเกณฑ์ระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535 ข้อ 62 คือ หากจัดซื้อโดยวิธีสอบราคาหรือประกวดราคา ให้ส่วนราชการแจ้งให้องค์การเภสัชกรรมทราบด้วยทุกครั้ง และถ้าผลการสอบราคาหรือประกวดราคาปรากฏว่า องค์การเภสัชกรรมเสนอราคาเท่ากันหรือต่ำกว่าผู้เสนอราคารายอื่น ให้ส่วนราชการซื้อจากองค์การเภสัชกรรม หรือหากมีการจัดซื้อโดยวิธีตกลงราคาหรือวิธีพิเศษ ให้ซื้อในราคาที่ไม่สูงกว่าราคากลางที่กระทรวงสาธารณสุขกำหนด หากมีการบังคับใช้ร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. องค์การเภสัชกรรมจะอยู่ในฐานะเดียวกับผู้ประกอบการรายอื่น คือ ต้องเข้าสู่ระบบการแข่งขันกับผู้ประกอบการซึ่งอาจเป็นผู้ประกอบการด้านยาจากต่างชาติ เช่น จีน อินเดีย ด้วย

5.2 การซื้อยาจากองค์การเภสัชกรรม

ไม่มีการบังคับให้ซื้อยาจากองค์การเภสัชกรรมอีกต่อไป ไม่สามารถอ้างข้อยกเว้นตามร่างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. มาตรา 7 สำหรับการจัดซื้อยาจากองค์การเภสัชกรรมเพื่อไม่ต้องปฏิบัติตามร่างพระราชบัญญัตินี้ เพราะไม่ครอบคลุมเงื่อนไขตามร่างกฎหมายดังกล่าว

หากอ้างว่าสามารถสนับสนุนองค์การเภสัชกรรมได้ โดยอ้างพระราชบัญญัติการจัดซื้อจัดจ้างและการบริหารพัสดุภาครัฐ พ.ศ. …. มาตรา 65 ซึ่งเป็นเกณฑ์พิจารณาคัดเลือกข้อเสนอในการจัดซื้อจัดจ้างไม่ว่าจะเป็น “พัสดุที่ต้องการส่งเสริมหรือสนับสนุน” ก็ต้องออกกฎกระทรวงอีกครั้ง แต่ทิศทางของกฎกระทรวงนี้จะเน้นไปที่พัสดุที่สร้างนวัตกรรม อนุรักษ์พลังงานหรือสิ่งแวดล้อมเสียมากกว่า อีกทั้งเกณฑ์ในร่างมาตรา 65 นี้ เป็นแค่เพียงเกณฑ์ให้คะแนนเกณฑ์หนึ่งเท่านั้น

หรืออาจต้องผลักดันยาจากองค์การเภสัชกรรมเป็นพัสดุที่รัฐต้องการส่งเสริมหรือสนับสนุน ตามร่างมาตรา 56 วรรคสอง ประกอบร่างมาตรา 56(1)(ซ) และร่างมาตรา 56(2)(ซ) ซึ่งจะทำให้ใช้วิธีคัดเลือกหรือวิธีเฉพาะเจาะจงในการจัดซื้อจัดจ้าง

5.3 การจัดซื้อในกรณีฉุกเฉิน

หากเกิดอุบัติภัยหรือภัยธรรมชาติ หรือเกิดโรคติดต่ออันตรายตามกฎหมายว่าด้วยโรคติดต่อ ร่างพระราชบัญญัติฯนี้กำหนดให้ใช้วิธีเฉพาะเจาะจงในการจัดซื้อพัสดุได้ ตามร่างมาตรา 56(2)(ง)

ระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ.2535

การจัดซื้อยาและเวชภัณฑ์

ข้อ 60 การซื้อยาของส่วนราชการ ให้จัดซื้อตามชื่อสามัญ (GENERIC NAME) ในบัญชียาหลักแห่งชาติตามที่คณะกรรมการแห่งชาติทางด้านยากำหนด โดยให้ใช้เงินงบประมาณจัดซื้อยาดังกล่าวไม่น้อยกว่าร้อยละ 60 เว้นแต่ส่วนราชการในสังกัดกระทรวงสาธารณสุข ให้ใช้เงินงบประมาณจัดซื้อยาดังกล่าวไม่น้อยกว่าร้อยละ 80

ข้อ 61 การซื้อยา และเวชภัณฑ์ที่มิใช่ยา เช่น ผ้าก๊อส สำลี หลอดฉีดยา เข็มฉีดยา เฝือก วัสดุทันตกรรม ฟิล์มเอกซเรย์ และเภสัชเคมีภัณฑ์ ซึ่งองค์การเภสัชกรรมได้ผลิตออกจำหน่ายแล้วให้จัดซื้อจากองค์การเภสัชกรรม นอกจากส่วนราชการในสังกัดกระทรวงกลาโหม ให้จัดซื้อจากโรงงานเภสัชกรรมทหาร ส่วนกรมตำรวจจะซื้อจากองค์การเภสัชกรรม หรือโรงงานเภสัชกรรมทหารก็ได้ โดยให้ดำเนินการด้วยวิธีกรณีพิเศษ แต่ ทั้งนี้ ราคายาที่องค์การเภสัชกรรมหรือโรงงานเภสัชกรรมทหารจำหน่ายต้องไม่สูงกว่า ราคากลางของยาชื่อสามัญเดียวกันที่กระทรวงสาธารณสุขกำหนดเกินร้อยละ 3

ข้อ 62 การซื้อยาตามชื่อสามัญในบัญชียาหลักแห่งชาติและเวชภัณฑ์ที่มิใช่ยาซึ่งองค์การเภสัชกรรมมิได้เป็นผู้ผลิต แต่มีจำหน่าย ส่วนราชการจะจัดซื้อจากองค์การเภสัชกรรม หรือผู้ขายหรือผู้ผลิตรายใดก็ได้ ภายใต้หลักเกณฑ์ดังนี้

(1) การจัดซื้อโดยวิธีสอบราคาหรือประกวดราคา ให้ส่วนราชการแจ้งให้องค์การเภสัชกรรมทราบด้วยทุกครั้ง และถ้าผลการสอบราคาหรือประกวดราคาปรากฏว่า องค์การเภสัชกรรมเสนอราคาเท่ากันหรือต่ำกว่าผู้เสนอราคารายอื่น ให้ส่วนราชการซื้อจากองค์การเภสัชกรรม

(2) การจัดซื้อโดยวิธีตกลงราคาหรือวิธีพิเศษ ให้ซื้อในราคาที่ไม่สูงกว่าราคากลางที่กระทรวงสาธารณสุขกำหนด

ข้อ 63 ในกรณีที่มีกฎหมาย หรือมติคณะรัฐมนตรีกำหนดให้ความสนับสนุนให้ซื้อยาและเวชภัณฑ์ที่มิใช่ยาจากหน่วยงานใด ก็ให้ส่วนราชการจัดซื้อยา หรือเวชภัณฑ์ที่มิใช่ยาจากหน่วยงานดังกล่าวได้ โดยวิธีกรณีพิเศษด้วย

ข้อ 64 ให้กระทรวงสาธารณสุขมีหน้าที่แจ้งเวียนบัญชียาหลักแห่งชาติตามที่คณะกรรมการแห่งชาติทางด้านยากำหนด พร้อมทั้งราคากลางของยาดังกล่าว และเวชภัณฑ์ที่มิใช่ยาให้ส่วนราชการต่าง ๆ ทราบ กับให้องค์การเภสัชกรรมแจ้งรายการยาตามบัญชียาหลักแห่งชาติและเวชภัณฑ์ที่มิใช่ยาที่องค์การเภสัชกรรมผลิตได้หรือมีจำหน่ายให้ส่วนราชการต่างๆ ทราบด้วย

กรณีศึกษาการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐในต่างประเทศ[1]

(1) อินเดีย

ประเทศกำลังพัฒนาใช้การจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐเป็นเครื่องมือในการช่วยพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม ทั้งการจัดซื้อสินค้าภายในท้องถิ่น การใช้สิทธิพิเศษด้านราคา (price preference) หรือมีมาตรการพิเศษ

อินเดียมีมูลค่าการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐเกือบร้อยละ 13[2] ในขณะที่มีการประมาณว่าการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐทั่วโลกโดยทั่วไปคิดเป็นร้อยละ 25-30 ของจีดีพี[3] ในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของอินเดีย มากกว่าร้อยละ 50 เป็นเรื่องการป้องกันประเทศ ทางรถไฟ การสื่อสาร เป็นเรื่องด้านสุขภาพร้อยละ 26[4] หากเจาะเฉพาะเรื่องการจัดซื้อยาเป็นเงินถึงร้อยละ 0.1 ของจีดีพี[5]

ศาลฎีกาของอินเดียได้เคยตัดสินเรื่องการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐซึ่งพอเป็นแนวหลักในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ เช่น ต้องมีความสอดคล้องกัน (conformity) ไม่เลือกปฏิบัติ ซึ่งถือว่าเป็นการขัดต่อรัฐธรรมนูญ การตัดสินใจจะต้องมีการบันทึกบทพื้นฐานของข้อเท็จจริงหรือความเห็นของผู้เชี่ยวชาญ ต้องมีความจำเป็นเหมาะสม เจ้าหน้าที่ในการจัดซื้อจัดจ้างจะต้องมีอำนาจหน้าที่หรือได้รับมอบหมาย ต้องมีความยุติธรรม นอกจากนี้ General Financial Rules, 2005 (GFR)[6] ข้อ 137, 160, 161 ยังกำหนดกิจกรรมในการจัดซื้อจัดจ้างต้องนำไปสู่ความมีประสิทธิผล คุ้มค่า และโปร่งใส ยุติธรรม เสมอภาค ส่งเสริมการแข่งขันในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ[7] กรณีฉุกเฉินหากมีการตัดสินใจซื้อสินค้าจะต้องมีบันทึกเกี่ยวกับการตัดสินใจและให้ผู้มีอำนาจตัดสินใจรับรอง[8] นอกจากนี้อินเดียได้มีการให้สิทธิพิเศษแก่ธุรกิจขนาดจิ๋ว ขนาดเล็ก และขนาดกลาง โดยการให้สิทธิพิเศษด้านราคา (price preference) ร้อยละ 5-15 สำหรับธุรกิจขนาดเล็ก

ประเด็นกังวลเกี่ยวกับการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของอินเดียเมื่อมีการตกลงการค้าเสรีกับสหภาพยุโรป กล่าวคือ หากมีการยอมรับข้อตกลงนี้จะมีผลต่อการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของประเทศ ไม่ว่าจะเป็นด้านทางรถไฟ พลังงาน สื่อสาร การก่อสร้าง ด้านสุขภาพ ซึ่งจะผูกพันถึงภาวะเศรษฐกิจและสังคมของประเทศ บางเรื่องยังเป็นเรื่องความมั่นคงของชาติ หากมองถึงการเข้าถึงตลาด เมื่อมองกลับกันถึงการเข้าถึงตลาดการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของสหภาพยุโรปทำได้ยาก เนื่องมาจากสหภาพยุโรปได้มีการใช้วิธีกีดกันอย่างอื่น เช่น การใช้มาตรฐานที่สูงกว่าประเทศกำลังพัฒนา ทำให้ผู้ผลิตในประเทศกำลังพัฒนาไม่สามารถกระทำตามมาตรฐานได้ เงื่อนไขการเจรจาของสหภาพยุโรปที่ให้ตัดข้อความที่เกี่ยวข้องกับการสนับสนุนผู้ผลิตภายในประเทศก่อนออกไปจากข้อกำหนดการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐอาจจะต้องกำหนดชดเชยให้มีการชดเชยสนับสนุนธุรกิจท้องถิ่นซึ่งไม่ได้ทำสัญญากับภาครัฐ นอกจากนี้หากอินเดียได้ตกลงอย่างไรกับสหภาพยุโรปแล้ว ประเทศอื่นที่ต้องการเจรจาการค้าเสรีจะต้องการทำสัญญาในลักษณะเดียวกันด้วยเพื่อแสดงให้เห็นถึงความไม่เลือกปฏิบัติ[9]

อินเดียได้มีร่างกฎหมายที่มีชื่อว่า The Public Procurement Bill, 2012 (Bill No. 58 of 2012) ซึ่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังเสนอในรัฐสภา เมื่อวันที่ 14 พฤษภาคม ค.ศ.2012 ซึ่งจะใช้กับการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐในส่วนกลางทุกส่วน, Public Sector Undertakings และองค์กรในความควบคุมหรือสนับสนุน แต่กฎหมายนี้ได้มีข้อยกเว้นไม่ใช้กับการจัดซื้อที่มีมูลค่าต่ำกว่า 5 ล้านรูปี (fifty lakh rupees) หรือมีมูลค่าสูงกว่าซึ่งจะต้องประกาศกำหนดชั้นประเภทของการจัดซื้อจัดจ้าง (เดิม General Financial Rules, 2005 กำหนดไว้ที่มูลค่า 1 ล้านรูปี) ไม่ใช้บังคับกับการจัดซื้อตามความจำเป็นในการบริหารจัดการภัยพิบัติ ตามรัฐบัญญัติการจัดการภัยพิบัติ ค.ศ.2005[10] การจัดซื้อที่มีวัตถุประสงค์ด้านความมั่นคงของชาติ ทั้งนี้หลักเกณฑ์วิธีการเป็นไปตามที่รัฐบาลกลางกำหนด

หลักเกณฑ์พื้นฐานด้านการจัดซื้อจัดจ้างจะต้องมีประสิทธิผล คุ้มค่า โปร่งใส มีความยุติธรรม มีแนวประมูลที่เป็นธรรม ส่งเสริมการแข่งขัน ราคาประมูลที่ได้ต้องสมเหตุผลและมีคุณภาพเป็นที่ต้องการ มีกลไกป้องกันการทุจริต[11]

หากพิจารณาความแตกต่างของร่างกฎหมาย The Public Procurement Bill, 2012 ฉบับนี้กับ United Nations Commission on International Trade Law’s model procurement law (UNCITRAL Law)[12] และ World Trade Organisation’s Agreement on Government Procurement (GPA) จะพบว่า[13]

(1) ยังมีจุดต่างตรงที่ UNCITRAL ใช้กับการจัดซื้อสาธารณะทุกรายการ และ GPA เป็นไปตามที่ตกลง แต่ The Public Procurement Bill, 2012 ยังมีขอบเขตแค่การจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐในส่วนกลางทุกส่วน, Public Sector Undertakings และ องค์กรในความควบคุมหรือสนับสนุน

(2) ข้อยกเว้นของการจัดซื้อ UNCITRAL ให้เป็นไปตามข้อตกลง ส่วน GPA ยกเว้นการจัดซื้อที่ต่ำกว่ามูลค่าขั้นต่ำที่กำหนด และการช่วยเหลือจากนานาชาติ แต่ The Public Procurement Bill, 2012 ได้มีการยกเว้นในกรณีภัยพิบัติ ดังนั้น หากมีการเจรจา จะต้องมีการตกลงในส่วนข้อยกเว้นการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐด้วย

(3) การตีพิมพ์การประกวดราคา ใน The Public Procurement Bill, 2012 กำหนดแสดงบนเว็บไซต์หรือตามที่กฎหมายลำดับรองกำหนด ส่วน UNCITRAL และ GPA ให้เป็นไปตามที่กฎหมายกำหนด

รัฐสภาสหภาพยุโรปได้มีรายงานเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม ค.ศ.2011 ว่าได้เชิญชวนให้อินเดียเห็นด้วยกับการรวมเรื่องการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐในการเจรจาการค้าเสรี เพื่อให้อินเดียมีความโปร่งใส ยุติธรรม และเปิดโอกาสให้ภาคธุรกิจจากสหภาพยุโรปเข้ามีส่วนร่วมในกระบวนการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐได้[14]

เมื่อวันที่ 19 มิถุนายน ค.ศ.2013 รัฐบาลอินเดียยืนยันว่าในการเจรจาการค้าเสรีระหว่างสหภาพยุโรปกับอินเดีย จะไม่นำเรื่องการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐเข้าไปเจรจาด้วย แต่หากจะให้เจรจาบนพื้นฐานของ The Public Procurement Bill, 2012 หากร่างกำหมายฉบับนี้ถูกประกาศเป็นกฎหมายเมื่อใด สมาชิกสหภาพยุโรปตลอดจนประเทศอื่นก็สามารถมีส่วนร่วมในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐได้ เนื่องจากไม่ได้กีดกันเรื่องสัญชาติของผู้ผลิต ไม่ได้จำกัดการมีส่วนร่วมในการเข้าประมูลหรือการประกวดราคา เว้นแต่ว่าเพื่อคุ้มครองการความสงบเรียบร้อยหรือศีลธรรมอันดีของประชาชน คุ้มครองด้านทรัพย์สินทางปัญญาและความมั่นคงของชาติ[15]

(2) แคนาดา

การเจรจาการค้าของสหภาพยุโรปกับแคนาดามีเป้าหมายหลักที่สำคัญที่สุด คือ การเข้าถึงตลาดการจัดซื้อภาครัฐของแคนาดา ซึ่งมีทั้งในระดับรัฐ ระดับจังหวัด และระดับเทศบาล ทั้งนี้สหภาพยุโรปต้องการขจัดการจัดซื้อที่เลือกปฏิบัติโดยการจัดซื้อจากผู้ผลิตในท้องถิ่นก่อน ตัวอย่างเช่น การจัดซื้อผลิตภัณฑ์จากผู้ผลิตในท้องถิ่นเพื่อจัดทำรถรางใต้ดินอันเป็นส่วนหนึ่งของการดำเนินการตามพระราชบัญญัติพลังงานสีเขียว (Green Energy Act) นอกจากนี้ยังมีข้อมูลว่า แคนาดามีนโยบายสนับสนุนการซื้ออาหารในท้องถิ่นซึ่งกำลังเป็นที่นิยมในระหว่างเทศบาล เทศบาลหลายแห่งในแคนาดามีนโยบายที่จะปฏิเสธการสั่งซื้อได้แม้ว่าสิ่งที่ผู้เสนอราคามานั้นจะเป็นราคาที่ต่ำสุดก็ตาม หากพิจารณาถึงการจ้างงานในท้องถิ่น ภาษี และผลประโยชน์อื่นที่จะได้รับโดยชั่งน้ำหนักกับประโยชน์จากความแตกต่างด้านราคา

แคนาดามีแนวโน้มที่จะขจัดเรื่องการเลือกปฏิบัติในการจัดซื้อนี้ดังจะเห็นได้จากการทำข้อตกลงระหว่างแคนาดาและสหรัฐอเมริกาด้านการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ เมื่อ ค.ศ.2010[16]

ทั้งแคนาดาและสหภาพยุโรปต่างลงนามใน World Trade Organisation’s Agreement on Government Procurement (GPA) แต่มีจุดต่างกันคือ สหภาพยุโรปยอมรับความครอบคลุมเรื่องการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐทั้งในระดับหน่วยงานรัฐบาลกลาง หน่วยงานรัฐบาลกลางระดับรองลงมา (sub-central government entities) หน่วยงานอื่นซึ่งจัดซื้อตามแนวทางของความตกลง แต่แคนาดาไม่ยอมรับความครอบคลุมการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐในหน่วยงานรัฐบาลกลางระดับรองลงมา

ในความตกลง GPA นี้ ประเด็นที่แคนาดาและสหภาพยุโรปมีความเห็นร่วมกัน คือ ไม่ใช้กับการจัดซื้อจัดจ้างใน

สินค้า บริการ และบริการก่อสร้าง ซึ่งมีมูลค่าต่ำกว่าที่กำหนดใน GPA
สินค้าด้านการทหาร
สินค้า บริการและการก่อสร้าง ซึ่งมีความสัมพันธ์กับการช่วยเหลือจากนานาประเทศและโครงการความร่วมมือ
รางรถไฟในเมืองและการขนส่ง
การวิจัยและการพัฒนา

ประเด็นที่แคนาดาและสหภาพยุโรปมีความเห็นต่างกันในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ คือ สหภาพยุโรปไม่ใช้กับการศึกษา สุขภาพ และบริการทางสังคม (education, health and social services) ในส่วนการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐในข้อตกลง GPA ในส่วนของรัฐบาลกลางแคนาดาได้ยอมการจัดซื้อจัดจ้างของกระทรวงสาธารณสุข, Public Health Agency of Canada, การจัดหาเครื่องมือแพทย์ เครื่องมือทันตแพทย์ เครื่องมือสัตวแพทย์ แต่แคนาดาไม่ใช้กับการจัดซื้อหน่วยงานรัฐบาลกลางระดับรองลงมา การจัดซื้อสินค้า บริการ และบริการก่อสร้างของสำนักงานจัดการทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ การต่อเรือและการซ่อมเรือ บริการขนส่ง การขุดลอก เครื่องมือสื่อสารบางรายการ เครื่องมือสารสนเทศ บริการอรรถประโยชน์ (utilities services) การพิมพ์ การโฆษณา และบริการวิจัยความเห็นต่อสาธารณะ[17]

ตัวอย่างข้อตกลงที่สหภาพยุโรปต้องการให้การตกลงจัดซื้อจัดจ้างในภาครัฐ หากเป็นการจัดซื้อในรัฐบาลกลาง ใช้บังคับเมื่อมูลค่าขั้นต่ำ 130,000 SDR และให้ครอบคลุมหน่วยงานดังต่อไปนี้[18]

Bank of Canada
NAV Canada (air traffic control)
Canadian Intergovernmental Conference Secretariat
Marine Environmental Data Services
Marine Navigation Services
Infrastructure Canada
National Art Centre
Office of the Prime Minister of Canada
International Trade Canada
Receiver General Canada
Veterans Review and Appeal Board
Canadian Environmental Assessment Agency
House of Commons
Senate of Commons
Courts Administration Service
Competition Bureau
Elections Canada
Canada Firearms Centre
Canada Council
Canada Firearms Centre
Canada Industrial Relations Board
Canada School of Public Service
Canadian Artists and Producers Professional Relations Tribunal
Canadian Forces Grievance Board
Canadian Grain Commission
Canadian Human Rights Tribunal
Canadian Institutes of Health Research
Canadian Secretariat
Canadian Security Intelligence Agency
Canadian Space Agency
Canadian Wheat Board
Communication Canada
Courts Administration Service
Emergency Preparedness Canada
Financial Consumer Agency of Canada
Financial Transactions and Reports Analysis Centre of Canada
International Joint Commission (Windsor)
Law Commission of Canada
Library and Archives Canada
Library of Parliament
Military Police Complaints Commission
National Film Board
National Round Table of the Environment and the Economy
Office of Indian Residential Schools Resolution of Canada
Office of Infrastructure of Canada
Office of the Controller General of Canada
Public Safety and Emergency Preparedness Canada
Public Service Human Resources Management Agency of Canada
Revenue Canada Taxation
Social Development Canada
The Leadership Network
Transportation Appeal Tribunal of Canada
Transportation Safety Board of Canada
Canada Air Transport Security Authority
Canadian Commercial Corporation
Canadian Tourism Commission
Enterprise Cape Breton Corporation
Export Development Corporation
Farm Credit Corporation Canada
Canada Border Services Agency
Transport Canada (all procurement)
Department of Public Works and Government Services

หากเป็นการซื้อสินค้าหรือบริการในหน่วยงานของรัฐระดับรองลงมา (เช่น ราชการส่วนภูมิภาคหรือส่วนท้องถิ่น) สหภาพยุโรปเรียกร้องใช้บังคับเมื่อมีมูลค่าขั้นต่ำ 200,000 SDR

การจัดซื้อจัดจ้างในหน่วยงานอื่นตามที่ตกลง เช่น กิจการการบิน การขนส่ง ท่าเรือ น้ำดื่ม พลังงาน

ข้อสังเกตเรื่องการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐจากต่างประเทศ

ขอบเขตการเปิดเสรีการจัดซื้อโดยรัฐ ครอบคลุมกรณีดังต่อไปนี้

(1) ความครอบคลุมของสินค้าและบริการที่ประเทศคู่สัญญาจะยอมเปิดเสรี

(2) ความครอบคลุมของหน่วยงานจัดซื้อจัดจ้าง

(3) มูลค่าขั้นต่ำ (Threshold) ของการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ

(4) ความโปร่งใสในการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ

(5) กระบวนการและวิธีการประมูล

(6) คำจำกัดความที่เกี่ยวข้องในความตกลงฯ

ข้อตกลงเรื่องการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐจะครอบคลุมถึงการจัดหาสินค้าและบริการทุกประเภท ซึ่งจะรวมถึงยา อุปกรณ์การแพทย์ จะต้องกำหนดว่าจะมีสินค้าใดหรือบริการใดได้รับการยกเว้นไม่ให้อยู่ในข้อตกลง ตัวอย่างของอินเดีย ให้ยึดตามร่างกฎหมายภายในประเทศ ซึ่งกำหนดข้อยกเว้นไว้ว่าไม่ใช้บังคับกับการจัดซื้อตามความจำเป็นในการบริหารจัดการภัยพิบัติ การจัดซื้อที่มีวัตถุประสงค์ด้านความมั่นคงของชาติ ทั้งนี้หลักเกณฑ์วิธีการเป็นไปตามที่รัฐบาลกลางกำหนด
ข้อตกลงให้มีการเลือกปฏิบัติระหว่างผู้ผลิตในท้องถิ่นกับผู้ผลิตจากต่างชาติ การจัดซื้อจัดจ้างของภาครัฐสามารถกระตุ้นการสร้างงาน หรือเป็นแหล่งเงินสนับสนุนการพัฒนาอุตสาหกรรมภายในประเทศไทย กรณีของการจัดซื้อยาและเวชภัณฑ์ หากระเบียบที่มีอยู่ให้เลือกซื้อยาและเวชภัณฑ์ที่ผลิตในประเทศก่อน เงินที่จัดซื้อก็ช่วยสนับสนุนธุรกิจและการจ้างงานได้ แต่ถ้าซื้อจากต่างประเทศก็จะทำให้เงินรั่วไหลออกนอกประเทศ
ต้องคำนึงถึงเรื่องอื่นซึ่งไม่อยู่ในข้อตกลงการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ แต่สามารถนำมาใช้เพื่อกีดกันได้ เช่น การใช้หลักเกณฑ์ด้านมาตรฐาน เนื่องจากสหภาพยุโรปมีแนวโน้มมาตรฐานและมีศักยภาพที่สูงกว่าไทยมาก หากไทยต้องปฏิบัติตามให้ได้มาตรฐานตามที่สหภาพยุโรปกำหนด อาจจะต้องใช้งบประมาณในการปรุงพัฒนาที่สูงกว่าซึ่งจะส่งผลต่อต้นทุนสินค้าที่สูงกว่า อาจทำให้ไม่สามารถแข่งขันด้านราคาได้

ประเด็นข้อสังเกตที่เกี่ยวข้องกับการจัดซื้อจัดจ้างของไทยในปัจจุบัน[19]

โครงการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของต่างประเทศที่ต้องเปิดให้ผู้ประกอบการของประเทศคู่ภาคีสามารถเข้าร่วมประมูลต้องเป็นโครงการที่มีมูลค่าสูงแต่ของไทยไม่จำกัดวงเงิน (นั่นหมายความว่าต่างประเทศเข้ามาร่วมประมูลในประเทศไทยได้ง่าย แต่ไทยไปร่วมประมูลโครงการในต่างประเทศยาก)
สิ่งที่เป็นอุปสรรคต่อการจัดซื้อจัดจ้างไม่ใช่แค่เรื่องราคาอย่างเดียว แต่มีเรื่องคุณภาพเข้ามาเกี่ยวข้อง ยิ่งหากกำหนดคุณภาพหรือเทคนิคของพัสดุตามประเทศที่มีมาตรฐานการผลิตที่สูงมาก หรือมีเทคโนโลยีการผลิตที่สูงมากก็จะกลายเป็นอุปสรรคต่ออุตสาหกรรมภายในประเทศเสียเอง เนื่องจากไม่สามารถจำหน่ายได้หรือหากจะทำให้มีคุณภาพที่เทียบเท่าจะต้องลงทุนที่สูงกว่า
ยังมีปัญหาด้านการจัดเก็บข้อมูลสถิติด้านการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของประเทศไทยให้มีมาตรฐานเดียวทั่วประเทศ และครอบคลุมการจัดซื้อจัดจ้างของหน่วยงานราชการทั้งส่วนกลาง ส่วนท้องถิ่น รัฐวิสาหกิจ และองค์กรอิสระ เพื่อใช้ประโยชน์ในการกำหนดนโยบายที่เหมาะสม
ยังไม่มีระบบการติดตามตรวจสอบ (monitoring) ผลการปฏิบัติงานด้านการจัดซื้อจัดจ้างของหน่วยงานภาครัฐว่าได้ดำเนินการในขั้นตอนต่างๆ ตามกฎระเบียบหรือไม่อย่างไรเช่น ไม่มีกลไกในการติดตามการประกาศข่าวประกวดราคา และการเปิดเผยผลการประกวดราคา
หน่วยงานรัฐจำนวนมากโดยเฉพาะในระดับท้องถิ่นยังไม่มีความพร้อมด้านบุคลากรที่รับผิดชอบด้านการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐ ซึ่งจำเป็นต้องมีการยกระดับบุคลากรให้มีความรู้ด้านวิชาชีพ มีข้อบังคับด้านจริยธรรม (code of conduct) และมีการพัฒนาเส้นทางอาชีพ (career path) นอกจากนี้ หน่วยงานจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐขนาดเล็ก ยังขาดความสามารถในการตรวจสอบภายในองค์กร (internal audit) ที่มีประสิทธิภาพ

ข้อเสนอประเด็นที่เกี่ยวข้องกับสำนักงานหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้าและหน่วยงานอื่นที่เกี่ยวข้องกับการจัดหายา[20]

ทางเลือกที่ 1 แนวทางการจัดซื้อจะต้องไม่ขัดต่อระเบียบการจัดซื้อจัดจ้างภาครัฐของประเทศไทย

ทางเลือกที่ 2 หากต้องมีการผ่อนปรนหรือยอมแก้ไข ควรมีแนวทางในการเจรจาดังนี้

2.1 หน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับการจัดซื้อ ควรจำกัดการจัดซื้อภายในเงื่อนไขดังต่อไปนี้

(1) การจัดซื้อแบบรวมศูนย์ขนาดใหญ่/ขนาดกลาง

– จัดซื้อระดับกองทุน (UC, SSS)

– จัดซื้อรวมระดับกระทรวงสาธารณสุข

– จัดซื้อรวมระดับเขตเครือข่ายบริการสุขภาพ

(2) การจัดซื้อรวมระดับจังหวัดและการจัดซื้อระดับโรงพยาบาล ให้ดำเนินการตามระเบียบภายในหน่วยงาน

เหตุผลประกอบข้อเสนอแนะ : การจัดซื้อแบบรวมศูนย์ขนาดใหญ่/ขนาดกลางมีวงเงินการจัดซื้อค่อนข้างสูง การเปิดให้มีการแข่งขันอย่างเสรีจะช่วยลดการผูกขาดและทำให้งบประมาณการจัดซื้อยาในภาพรวมถูกลง ส่วนการจัดซื้อยาในพื้นที่วงเงินไม่สูงมากและการใช้ระเบียบภายในหน่วยงานจะช่วยเพิ่มความคล่องตัวและส่งเสริมอุตสาหกรรมยาภายในประเทศ

2.2 ประเด็นวงเงินการจัดซื้อยา

ควรกำหนดเงื่อนไขเฉพาะกรณีวงเงินจัดซื้อมากกว่า 1 ล้านบาท กรณีต่ำกว่า 1 ล้านบาท ให้ดำเนินการตามระเบียบพัสดุปกติ

เหตุผลประกอบข้อเสนอแนะ : ระเบียบพัสดุเดิมระบุให้กรณีวงเงินเกิน 1 ล้านบาทต้องจัดซื้อโดยวิธี E-Auction อยู่แล้ว ดังนั้นการรับ WTO จึงไม่กระทบต่อการดำเนินการตามปกติ เว้นแต่การจัดซื้อโดยวิธีกรณีพิเศษจากองค์การเภสัชกรรมซ่งเดิมไม่ระบุวงเงิน หากรับ WTO จะต้องแก้ระเบียบสำนักนายกฯ ในข้อดังกล่าว

2.3 กลุ่มยาที่จัดซื้อ

จำกัดเฉพาะกรณีรายการยาเป็นแบบ Monopoly และ Oligopoly ยกเว้นกรณีที่ยาใกล้หมดสิทธิบัตร หรือมีการประกาศ CL หรือมีการดำเนินการเพื่อเพิ่มการเข้าถึงยาโดยรัฐ ตลอดจนมีแผนการผลิตในประเทศหรือมีประเทศอื่นผลิตได้

หากไม่สามารถเจรจาในเงื่อนไขดังกล่าวได้ ในกรณียาที่จัดซื้อนั้นเป็นยากลุ่มผู้ขายมากรายจะต้องมีข้อยกเว้นการจัดซื้อในกรณีเร่งด่วนฉุกเฉิน

2.4 รายละเอียดคุณลักษณะเฉพาะ

รายละเอียดคุณลักษณะเฉพาะตามที่หน่วยงานหรือคณะทำงานวิชาการที่เกี่ยวข้องกำหนด เช่าน กรณีผลิตภัณฑ์ชีววัตถุอ้างอิงรายละเอียดคุณลักษณะเฉพาะผลิตภัณฑ์ชีววัตถุที่ประกาศโดยกระทรวงสาธารณสุข

เหตุผลประกอบข้อเสนอแนะ : เนื่องจากคุณลักษณะเฉพาะที่กำหนดโดยหน่วยงานวิชาการจะมีการพิจารณาประเด็นที่เกี่ยวข้องอื่นๆนอกเหนือจากคุณภาพ เช่น product availability หรือ บริบทอื่นๆที่เหมาะสมกับประเทศไทย นอกจากนี้การกำหนดคุณลักษณะเฉพาะข้างต้นยังเปิดช่องให้สามารถจัดหายาจากแหล่งผลิตทางเลือกประเทศอื่นที่อาจมีราคาถูกกว่าได้ด้วย เช่น จีน อินเดีย

2.5 การกำหนดราคากลาง

ควรกำหนดราคากลางที่เอื้อต่อการแข่งขันเพื่อป้องกันการผูกขาด

อ้างอิง

[1] พงศ์ผกา ภัณฑลักษณ์, วรรณภา ไกรโรจนานันท์, รังสรรค์ ศิริชัย และปรุฬห์ รุจนธำรงค์. รายงานฉบับสมบูรณ์ โครงการข้อเสนอผลกระทบจากการเจรจา Thai-EU FTA ที่มีผลต่อการจัดหายาในระบบหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้าและหน่วยงานอื่นที่เกี่ยวข้อง (สัญญาเลขที่ 54-00-1001/กพย.02-019 ). แผนงานพัฒนากลไกเฝ้าระวังระบบยา, 2557

[2] Geethanjali Nataraj. Why can’t India and the EU sign an FTA? (June 14, 2013). http://www.eastasiaforum.org/2013/06/14/why-cant-india-and-the-eu-sign-an-fta/

[3] Centre for International Trade, Economics & Environment. Government Procurement in India: Domestic Regulations & Trade Prospects. CUTS International, 2012. https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/186988/GovtProcurementinIndiaDomesticRegulations-1.pdf page 1

[4] เรื่องเดียวกัน หน้า 32

[5] เรื่องเดียวกัน หน้า 205

[6] General Financial Rules, 2005 http://finmin.nic.in/the_ministry/dept_expenditure/gfrs/GFR2005.pdf (accessed on October6, 2013)

[7] Centre for International Trade, Economics & Environment, อ้างแล้ว หน้า 42-44

[8] Centre for International Trade, Economics & Environment, อ้างแล้ว หน้า 45

[9] Third World Network. Government Procurement in the EU-India FTA: Dangers for India. http://www.twnside.org.sg/title2/FTAs/info.service/2012/fta.info.233.htm (accessed on October1, 2013)

[10] Disaster Management Act, 2005

[11] The Public Procurement Bill, 2012, section 5

[12] UNCITRAL Model Law on Procurement of Goods, Construction and Services was adopted by the UNCITRAL at its 27th session. http://www.uncitral.org/pdf/english/texts/procurem/ml-procurement/

ml-procure.pdf. (accessed on October6, 2013)

[13] PRS Legislative Research. Legislative Brief: The Public Procurement Bill, 2012. http://www.prsindia.org/uploads/media/Public%20Procurement/Legislative%20Brief-%20Public%20Procurement%20Bill,%202012.pdf (accessed on October7, 2013)

[14] European Parliament resolution of 11 May 2011 on the state of play in the EU-India Free Trade Agreement negotiations. Provisional edition P7_TA- PROV(2011)0224. http://www.europarl.europa.eu/delegations/en/d-in/publications.html#delegation_menu

[15] Amiti Sen. No trade pact without assurance on Govt procurements: EU. http://www.thehindubusinessline.com/industry-and-economy/no-trade-pact-without-assurance-on-govt-procurements-eu/article4830921.ece (June 19, 2013)

[16] Peter E. Kirby. Canada-EU Trade (CETA) Negotiations – Racing to the Finish Line World Trade Executive: North American Free Trade & Investment Report, Vol. 21, No.11 June 15, 2011. http://www.fasken.com/en/canada-eu-trade-ceta-negotiations-racing-finish-line/

[17] CETA Secretariat (TEU) Foreign Affairs, Trade and Development Canada. Assessing the costs and benefits of a closer EU-Canada economic partnership. (October7, 2013)

[18] Scott Sinclair. Negotiating from Weakness: Canada-EU trade treaty threatens Canadian purchasing policies and public services. Canadian Centre for Policy Alternatives, 2010.

[19] พงศ์ผกา ภัณฑลักษณ์ และคณะ, อ้างแล้ว, หน้า 11-17

[20] พงศ์ผกา ภัณฑลักษณ์ และคณะ, อ้างแล้ว, หน้า 24-25